Kerken verkopen veel grond, maar huizen worden er niet vaak op gebouwd

Kerken doen jaarlijks honderden hectaren land van de hand. Maar met de woningbouw op gewijde grond wil het nog niet erg vlotten.

Kerken bezitten veel grond en verkopen jaarlijks honderden hectaren om financieel overeind te blijven. Slechts een deel van de grond komt terecht bij bouwers en ontwikkelaars, blijkt uit onderzoek van Cobouw en dagblad Trouw op basis van gegevens van het Kadaster.

Door schenkingen en erfenissen hebben kerken soms al eeuwen grond in handen. Om kerkgebouwen te onderhouden en voorgangers te betalen, leunen kerken sterk op de opbrengsten uit grond: het verpachten en verkopen van voornamelijk landbouwgrond. Ook bezitten ze soms campings of scoutingterreinen.

Kerkelijke instellingen beschikken gezamenlijk over ruim 28.000 hectare grond, vergelijkbaar met 40.000 voetbalvelden. Daarmee bezitten ze bijna vijf keer zoveel grond als de grootste projectontwikkelaars van Nederland bij elkaar.

Aartsbisdom

De afgelopen tien jaar werd jaarlijks gemiddeld ruim tweehonderd hectare land van de hand gedaan. Marktpartijen, zoals woningbouwers en vastgoedondernemingen, kregen 20 procent van de afgestoten kerkgrond in handen. De helft van de grond ging naar natuurlijke personen, zoals agrariërs. Stichtingen en verenigingen, waaronder woningcorporaties (17 procent) en de overheid (13 procent) zijn de andere afnemers.

Op voormalige kerkgrond worden mondjesmaat woningen gebouwd, blijkt verder uit de kadastrale gegevens. In totaal werden in de periode 2012-2023 minstens zo’n 2.400 woningen gebouwd op voormalige kerkgrond en is er tot nu toe voor de bouw van bijna achthonderd nieuwbouwwoningen een vergunning verleend. Verder werden bijna honderd zorggebouwen neergezet en ruim twintig hotels, restaurants of andere gebouwen met een logiesfunctie.

De grootste verkooptransactie van een kerk aan een marktpartij was de verkoop in 2017 van een landgoed in Zeist door Philosophicum Dijnselburg, een onderdeel van het aartsbisdom Utrecht. Een vastgoedbedrijf betaalde bijna 4 miljoen euro voor het terrein van 28 hectare met opstallen.

Bekijk ook

Woningbouw op heilige grond? In Zeist is de goede vrede even zoek

Kerkganger

Naast landbouwgrond en landgoederen blijken kerkelijke instellingen ook een camping en een scoutingterrein te hebben verhandeld. Dat scoutingterrein werd door een kerk in Berkel en Rodenrijs aan een projectontwikkelaar verkocht om de kerk letterlijk en figuurlijk overeind te houden. Met de opbrengsten werd paalpest van de kerk bestreden. De projectontwikkelaar, een kerkganger, bouwde op de aangekochte grond huizen.

“Zo’n 15 tot 25 procent van de kerken bezit grond, voornamelijk de oudere kerkgenootschappen”, zegt Wim Hoogenboom, directeur van kerkrentmeesterskantoor Silas, dat bijna 14.000 hectare grond voor vijfhonderd kerken beheert.

Kerken zijn achter de schermen zakelijk, om in het voetlicht het goede te kunnen doen”

Landbouwgrond is voor kerken aantrekkelijk om te behouden, aldus Hoogenboom. “Land behoudt zijn waarde en geeft een goed rendement. Beter dan aandelen, dat is vluchtig.” Grond verkopen willen kerken vaak niet. Alleen als gemeenten bijvoorbeeld woningen willen bouwen op hun grond, dan wordt de grond verkocht. Hoogenboom: “Maar met de opbrengsten kopen de kerken liefst weer andere landbouwgrond.”

Buurten

Kerken kloppen soms ook bij ontwikkelaars aan, soms via rentmeesterskantoren, als ze een deel van hun grond te gelde willen maken. Projectontwikkelaars als Roosdom Tijhuis zitten op het vinkentouw om grond te kopen en er huizen op te bouwen. Het bedrijf uit Rijssen is de een-na-grootste projectontwikkelaar van Nederland en kocht in Haarlemmermeer elf hectare van een kerk, maar zegt niet te azen op kerkgrond. “Wij kijken puur naar of een plek potentie heeft voor toekomstige woningbouw”, zegt Gert‑Jan ten Brinke, directeur planontwikkeling bij Roosdom Tijhuis. “Daarna kijk je wie de eigenaren zijn. Dat bleek in dit geval een kerk te zijn.” De grond werd uiteindelijk via een tussenpersoon aan meerdere ontwikkelaars aangeboden, de hoogste bieder won.

Door de schaarste aan bouwgrond kan het zijn dat woningbouwers kerkgrond beter op de radar krijgen. Winfred de Nijs, algemeen directeur van ontwikkelende bouwer De Nijs uit Warmenhuizen: “We zijn van oorsprong een katholiek bedrijf, we bouwden van alles voor katholieke instanties. Met het bisdom hebben we nog steeds goede contacten.” Dat kerken veel grond hebben, daar is hij zich van bewust. “Maar die grond is in de regel op korte termijn niet geschikt voor woningbouw.” Dat er de afgelopen tien jaar duizenden woningen op voormalige kerkgrond zijn gebouwd, had hij niet verwacht. “Dat brengt me wel op een idee. Ik moet maar eens gaan buurten bij het bisdom.”

Bij een deel van de kerken woedt discussie over hoe ze hun land op de beste manier kunnen inzetten. Duurzame landbouw of het omzetten van landbouwgrond naar natuurgebied zijn enkele opties. Dat laatste heeft echter nadelen. “Als een kerkelijk college bijvoorbeeld voor vijftien hectare 10.000 euro per jaar ontvangt uit pacht en het land wordt getransformeerd naar recreatiegebied met vrije toegang, dan gaan ze veel inkomsten missen”, zegt grondexpert en rentmeester Peter Overwater. Veel kerken staan er financieel niet florissant voor, dus kunnen zich zo’n stap niet permitteren.

Tiny houses

Woningbouw hebben de kerken niet hoog op de agenda staan, ook niet nu de woningnood hoog is, is de indruk van Silas-directeur Hoogenboom. Hoewel hij niet uitsluit dat veel kerken die urgentie beginnen te voelen en gaan kijken wat er op hun eigen grond mogelijk is. Zo heeft een kerk in het Friese Winsum plannen om een ecologische wijk met tiny houses te bouwen op grond van de kerk. Naast veertig kleine huizen beoogt het kerkbestuur de aanleg van een voedselbos, een veld met zonnepanelen en een weiland met kleinvee.

Kerken zijn niet anders dan particuliere partijen als het gaat om afwegingen die gemaakt worden om wel of niet grond aan projectontwikkelaars te verkopen, merkt Overwater. “Ze maken een zakelijke afweging. Als er grond vrijkomt van pacht, dan zal een goede rentmeester proberen de hoogste prijs te krijgen.” Verkopen als de grond een andere bestemming krijgt, bijvoorbeeld woningbouw, loont.

Kerken zijn zuinig op hun bezit, omdat het vaak gaat om grond die via schenkingen of erfenissen verkregen is. Overwater: “De inkomsten uit pacht en grondverkopen hebben ze gewoon nodig om kerkgebouwen te onderhouden en predikanten te betalen.” Kerken zijn achter de schermen zakelijk, om voor het voetlicht het goede te kunnen doen.

Lees meer verhalen over het onderzoek: